با چند گام کوتاه می‌توان از دیگران دور شد و فاصله گرفت، گام و دوم و سوم و دهم پیمودن این فاصله، بدگمانی است. بدگمانی اگر در گذشته، گونه‌های کم و محدودی داشت، امروز فراوان شده است و هر حرکت و سکونی در معرض بدگمانی قرار گرفته است.

در گذشته کسی کاری می‌کرد و یا سخنی می‌گفت و کسانی گمان بد می‌کردند، اما اکنوناگر می‌گویند نمایه‌ی واتس‌اب خود را به خاطر خشمگین کردن من تغییر داده است؛ هدفش از این پست فیسبوک من هستم! پیام من را از بی‌اعتنایی پاسخ نداده است! از حسادت مرا به فلان گروه اضافه نکرده است!

در نتیجه، انسان بدگمان و بدبین، از همه کس متنفر می‌شود. تنفر، یکبارگی و ناگهانی در قلب راه نمی‌یابد، با بدگمانی آهسته آهسته به دل نفوذ می‌کند.

تنها پیامد منفی بدگمانی، تنفر از مردم نیست، افزون بر آن، انسان بدگمان با بدبینی و شک و تردید میان خود و دیگران دیوارهای بتونی ایجاد می‌کند و بی‌کس و تنها و بی‌یار و یاور می‌ماند.

افزون بر آن، انسان بدگمان زندگی همسر و فرزندان خود را به جهنم تبدیل می‌کند. به همسر خود بدبین است و بدون دلیل به او شک می‌کند و کارهای او را خطا تفسیر می‌کند. و چه بسا این بدبینی‌ها به طلاق و فروپاشی خانواده منجر می‌شود. حتا اگر به طلاق نینجامد، زندگی زیر چنین سقفی طاقت فرساست!

اگر بخواهیم حکم شرعی بدگمانی را بدانیم، امام نووی به ما می‌گوید: «بدانید که گمان بد مانند سخن بد حرام است، همان گونه که حرام است بدی‌های دیگران را به زبان بازگو کنیم، حرام است که بدی‌های آنان را با خود بازگو کنیم وبه آنان بدگمان باشیم». [الأذکار: 344]

اما در عین حال، برای آن که در این زمینه میانه رو و معتدل باشیم و نه بدگمان باشیم و ساده لوح، اگر دلیلی قوی به بد بودن کسی یافتیم، اخلاقی و زیرکی نیست که به او خوشبین باشیم. چرا هر چیزی حد و مرز خود را دارد. ما زمانی سالم می‌مانیم که بدانیم چه وقت خوش‌بین و چه وقت بدبینی اختیار کنیم.

ما باید تنها به الله به گونه‌ی مطلق خوشبین باشیم، پروردگاری که خیر و خوبی در دستان اوست و بدی را بدو نسبت نباید کرد. همچنان خوشبین باشیم به انسان‌های خداجویی که به ظاهر صلاح و تقوا و عدالت پیشه کرده اند.

انسان بدبین و بدگمان باید بداند که جز از بدحالی و فساد و خرابی خود به این بیماری مبتلا نگشته است. متنبی راست گفته است: «إذا ساء فعل المرأ ساءت ظنونه/ بدکار بدگمان افتد». انسان دیگران را جز با چشم طبیعت و سرشت خود دیده نمی‌تواند.

راه نجات از بدگمانی، تلاوت با تدبر و آگاهانه‌ی قرآن کریم است. کتابی که صحابه را دگرگون و دل‌های شان را پاک کرد. پایبندی به اذکار و توکل به الله متعال نیز راه گشا و مؤثر است.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ/ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، که برخی از گمانها گناه است، و جاسوسی و پرده‌دری نکنید، و یکی از دیگری غیبت ننماید؛ آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌ی خود را بخورد؟ به یقین همه‌ی شما از مرده‌خواری بدتان می‌آید (و از آن بیزارید، غیبت نیز چنین است و از آن بپرهیزید و) از الله پروا کنید، بی‌گمان الله بس توبه‌پذیر و مهربان است.﴾ [الحجرات: ١٢]

پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده اند: «از گمان بد بپرهیزید! چرا که بدگمانی بدترین دروغ است». [متفق علیه] امام ابوحامد غزالی می‌گوید: «هرگاه بدگمانی به درونت راه یافت، بدان که وسوسه‌ای از وساوس شیطان است، پس باید سخنش را نپذیری چرا که شیطان فاسق ترین فاسق‌هاست و الله متعال فرموده است:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ/ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر شخص فاسقی خبری را به شما رسانید درباره‌ی آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی – بدون آگاهی (از حال و احوال شان و شناخت راستین ایشان -)آسیب برسانید، و از کرده‌ی خود پشیمان شوید. [حجرات: 6] پس برایت جایز نیست تا سخن ابلیس را راست بدانی، اگر قرینه‌ای به فاسد بودن شخصی وجود داشت، اما احتمال‌های دیگری هم داشت، بدگمانی جایز نیست».

نویسنده: محمد الریس

ترجمه: ابوزینب محمد بهرامی