قرآن‌کریم با توجه به این نکته است که عصاره‌ی هستی و برترین انسان در عالم وجود؛ یعنی محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و سلم، خاتم پیامبران و جامع کمالات انسانی را به حیث الگو معرفی می‌نماید:

«لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا» [احزاب/21] «سرمشق و الگوي زيبایي در (شيوه پندار و گفتار و كردار) پيغمبر خدا براي شما است. براي

كساني كه (داراي سه ويژهگي باشند:) اميد به خدا داشته و جوياي قيامت باشند و خداي را بسيار ياد كنند».

پیامبر صلی الله علیه و سلم درتمام عرصه‌ها بهترین و برترین الگو می‌باشند، عرصه‌ی سیاسی، اجتماعی، نظامی، اخلاقی، ایمانی، خانوادهگی، تربیتی و…، هر کس، در هر موقعیت و جایگاهی که قرار داشته باشد، رسول الله صلی الله علیه و سلم برایش بهترین الگو محسوب می‌گردد، در آشفته بازار امروز چقدر نیازمند الگو برداری از ایشان صلی الله علیه و سلم می‌باشیم.

درین نوشته کوتاه، نمی‌توانیم تمام ابعاد الگو برداری از رهبر بشریت را بررسی نماییم؛ لذا می‌خواهیم تنها در بعد اخلاقی نکاتی را بیان نموده و قطره‌ای از دریای بیکران اخلاق محمدی را برگزینیم.

اخلاق نیکو، از برترین صفات کمالی انسان است؛ چه در سطح جامعه و چه در سطح خانواده، لذا شدیداً احساس نیاز می‌شود که فردی دارای اخلاق جامع باشد تا مردم به پیروی از او دنیا و آخرت خویش را با نشاط و آرامش تأمین نماید. قرآن‌کریم در این بخش پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم را به عنوان برترین الگو معرّفی نموده و می‌فرماید:

«وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ» [قلم/4] «تو داراي خوي سترگ (يعني صفات پسنديده و افعال حميده) هستي».

پیامبر صلی الله علیه و سلم سخی ترین مردم از نظر انفاق، شجاعترین مردم در میدان نبرد، راست‌گوترین مردم، وفا کننده‌ترین آنان به وعده، و نرم‌ترین آن‌ها از نظر خوی و بزرگوارترین آن‌ها از نظر برخورد بود، هر کس در ابتدا او را می‌دید، اُبهتش او را می‌گرفت و کسی که با او برخورد داشت و او را می‌شناخت، به او عشق می‌ورزید، به همه صحابه به گونه تعامل داشت که هر کس احساس می‌کرد که پیامبر صلی الله علیه و سلم او را از همه بیشتر دوست دارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم نه تنها خود دارای اخلاق ستوده و کامل بودند بلکه اساساً بر این باور بودند که فلسفه‌ی اصلی بعثت ایشان تکمیل اخلاق است و می فرمودند:
«انّما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق». «همانا من برای به سامان رساندن و تکمیل نمودن مکارم و فضایل اخلاقی مبعوث شده‌ام.

اخلاق پیامبر، همه‌جانبه بوده و به تمام اخلاقیات اسلامی و قرآنی به صورت کامل آراسته بودند، درین مجال کوتاه به بخشی از اخلاق ستوده‌ی اخلاقی اشاراتی داشته باشیم.

نرم‌خویی راز موفقیّت الگوی اخلاق:

از شاخص‌ترین صفات اخلاقی آن حضرت نرم‌خویی شان بود تا آن‌جا که قرآن‌کریم رمز و راز موفقیّت ایشان را در هدایت جامعه‌ی آن روز همین امر می‌داند، لذا فرمود:

«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» [آل عمران/159]

«از پرتو رحمت الهي است كه تو با آنان (كه سر از خطّ فرمان كشيده بودند) نرمش نمودي و اگر درشت‌خوي و سنگ‌دل بودي از پيرامون تو پراكنده مي‌شدند. پس از آنان درگذر و براي‌شان طلب آمرزش نما و در كارها با آنان مشورت و رايزني كن و هنگامي كه (پس از شور و تبادل آراء) تصميم به انجام كاري گرفتي (قاطعانه دست به كار شو و) بر خدا توكّل كن؛ چرا كه خدا توكّل كنندهگان را دوست مي‌دارد».

پیامبر صلی الله علیه و سلم با همه اطرافیان خود به نرم‌خویی برخورد می‌کردند، این نرم‌خویی، پیامبر مهربانی‌ها با اعضای خانواده و کودکان بیشتر نماد داشت، حضرت انس رضی الله عنه مدت ده سال دوران کودکی خود را در خدمت رسول‌الله سپری نموده بود، می‌گوید: پیامبر صلی الله علیه و سلم هیچ وقت برایم نگفتند: چرا این کار را کردی؟ و یا چرا این کار را نکردی؟

دل‌سوزی برای هدایت مردم:

رهبران و عالمانی که درد و سوز هدایت مردم را دارند، دل‌سوزانه مردم را به سوی حق و حقیقت دعوت می‌کنند و برای تحقق این مسأله از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کنند، و هیچ مانعی هم نمی‌تواند آن‌ها را از این تلاش‌ها باز دارد. پیامبر خاتم از جمله رهبرانی است که این صفت را در حد کمال داراست، قرآن‌کریم در این باره می‌فرماید:

«لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَاعَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ» [توبه/128] «بي‌گمان پيغمبري (محمّد)، از خود شما (انسان‌ها) به سوي‌تان آمده است. هرگونه درد و رنج و بلا و مصيبتي كه به شما برسد، بر او سخت و گران مي‌آيد. به شما عشق مي‌ورزد و اصرار به هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان داراي محبّت و لطف فراوان و بسيار مهربان است. دلسوزی حضرت ختمی مرتبت به حدّی بود که گاهی از شدّت غصّه خود را در معرض خطر قرار می‌داد، و غصّه‌ی او اختصاص به انحرافات مسلمانان نداشت بلکه بر گمراهی کافران نیز غصّه می‌خورد».

امانت‌داری:

امانت‌داری پیامبر صلی الله علیه و سلم به حدی زیاد و فراگیر بوده که حتی قبل از بعثت به محمد امین مشهور بودند و بعد از نایل شدن به مقام نبوت نیز امانت‌های مردم را به خوبی نگهداری می‌کردند و شگفت‌آور است که بدانیم، مشرکین مکه که با پیامبر دشمنی داشته و تصمیم به ترور ایشان گرفته بودند، اشیای قیمتی خود را نزد پیامبر صلی الله علیه و سلم به امانت می‌دادند.

غضب به خاطر خداوند:

پیامبر صلی الله علیه و سلم هیچ وقت به خاطر خودش خشمگین نشده و تمام بدگویی و توهین‌ها برای خودش را تحمل می‌کردند؛ اما اگر دین خدا و آموزه‌های اسلام مورد تمسخر و اهانت قرار می‌گرفت، بسیار خشمگین شده و برخورد می‌کردند.

شجاعت و دلیری:

شجاعت و دلاوری آن حضرت نیز زبان‌زد خاص و عام بود و این گونه نبود که دیگران را به شجاعت و جنگ و جهاد تشویق کند ولی خود در صحنه حضور نداشته باشد، بلکه ایشان در جنگ‌ها همیشه در خط مقدّم حضور داشتند و هیچ‌گاه در جنگ، عقب نشینی نکرده‌اند، از شجاعت ایشان است که با تمام قدرت، نامه‌های دعوت به اسلام را به تمام سران و ابرقدرت‌های دوران خویش؛ آن‌هم، هم‌زمان فرستادند، از ابرقدرت روم و ایران گرفته تا شاه حبشه و یمن و هیچ واهمه‌یی از ابهت و شوکت آنان، به خود راه ندادند.

انس بن مالک می‌گوید: پیغمبر اکرم صلی الله علیه و سلم زیباترین، سختی‌ترین آن‌ها، و شجاع‌ترین مردم بود (از نشانه‌های شجاعت او این است که) مردم مدینه شبی از صدای وحشتناکی ترسیدند، عدّه‌ای به سوی آن صدا حرکت کردند در حالی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم بر همه پیشی گرفت و زودتر از همه‌ی به آن‌ها صدا رسیده بود.

صبر و بردباری:

از دیگر اوصاف آن حضرت که واقعاً می‌تواند به عنوان الگوی زندهگی قرار گیرد، صبر و بردباری ایشان است، او در مقابل رنج‌های بی‌شماری چون کوه استقامت ورزید، در مقابل تهمت‌های فراوان، جنگ‌های متعدد، محاصره‌ی اقتصادی، رنج و زحمت هجرت و… چون کوه استقامت ورزید.

به چند مورد از اخلاقیات رسول الله صلی الله علیه و سلم اشاره کرده و به حیث مشت نمونه خروار بسنده نمودیم، امروزه امت اسلامی از هر وقت دیگری بیشتر، نیازمند آراسته شدن به اخلاق نبوی می‌باشند، آن‌چه امروز از همه بیشتر در جوامع اسلامی رنج می‌بریم، کم‌رنگ شدن اخلاق اسلامی است، فرزندان امت مسلمه با به فراموشی سپردن آموزه‌های ارزشمند اسلامی و تقلید کورکورانه از عادات و اخلاق زشت بیگانهگان اخلاق والای اسلامی را ترک نمودند، می‌بایست که تلاش نماییم تا بهخاطر زندهگی سعادت آفرین و لذت‌بخش به اخلاق والای اسلامی و قرآنی و نبوی آراسته باشیم.

نوشته: عبدالخالق احسان