اهداف آموزش روش اخلاقی
هر اقدامی در زندگی، زمانی به کامیابی می رسد که با هدفی روشن همراه باشد. هدفمندی به سان چراغ است که راه را برای روندگان آن روشن نگه میدارد، همو سبب می گردد که وسائل مناسب، روش ومنهج مناسب، وامکانات مناسب را جهت حصول آن تعیین نمایند.
از دیگر سو اخلاق علمی هدفمند است و در میان همه ملل جهان از روز آفرینش انسان تا امروز و تا قیام قیامت با انسان همراه بوده و همراه خواهد بود. دوام زندگی فردی و اجتماعی به داشتن اخلاقی در خور هردو، وابسته است، از همین رو همه امتهای جهان به اخلاق توجه داشته و از نوعی اخلاق برخوردار اند؛ با این تفاوت که نگاه هر ملت و امتی به اخلاق با نوع نگاه امتهای دیگر متفاوت می باشد، در نتیجه عملکرد اخلاقی آنها نیز از همدیگر فرق می کند.
اسلام هم به عنوان یک دین انسانی و تمدن ساز به اخلاق هم توجه خاص نموده وهم بدان نگاه خاص داشته است؛ این توجه و نگاه خاص از اهدافی سرچشمه می گیرد که در پی تحقق آن می باشد. پس باید به شناخت اهداف آموزش اخلاق پرداخت تا راه شناخت و عمل بدان روش و هموار گردد.
اهداف آموزش اخلاق را در نکات ذیل خلاصه می نماییم:
1ـ اخلاق نیکو هدف وغایت بعثت پیامبر صلی الله علیه وسلم است:
نخستین هدف از شناخت وآموزش اخلاق، آن است که اخلاق نیکو در جامعه ترویج یابد؛ زیرا که نشر اخلاق نیکو و برچیدن بساط اخلاق زشت، هدف وغایت بعثت پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه وسلم می باشد. چنانچه آن حضرت خود فرموده است:«إِنَّمَا بُعِثْتُ لأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الأَخْلاَقِ » ترجمه:« يقيناً من، جهت تکميل نمودن بنای اخلاق نيکو مبعوث شده ام».
رابطه میان بعثت پیامبر و اخلاق چیست؟ از حدیث شریف فوق، چنین بر می آید که بلند ترین هدف بعثت پیامبر اسلام، رسیدن به کمال برتری های اخلاقی بوده است.
به تأييد این مطلب خداوندـ جل جلاله ـ پیامبرش را مخاطب قرار داده فرموده است:
« وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ» ترجمه: ( و تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم)، و در جای دیگری از قرآن کریم اخلاق ایشان را ستوده فرموده است:
« وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ» [القلم: 4] ترجمه:« وتو دارای اخلاقی بزرگ هستی».
نگاه کنید، در جامعه ای که غش وخیانت، خدعه وفریب، ضایع کردن امانت، فحشاء ومنکر وامثال آن وجود داشته باشد چنین جامعه ای را از رحمت خالی می بینیم و همچنان خانواده ای که در میان افراد آن بدبینی وکراهیت وحسد و جنجال موجود باشد از رحمت محروم است.
وپیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ برای این آمده است تا بساط عادات زشت را از میان جوامع انسانی بر چیند وبه جای آن عادات نیکو را جا به جای کند، پس در چنین حالی می توان رابطه میان حدیث وآیتهای فوق را به خوبی درک نمود. به همین خاطر است که الله متعال در شعایر تعبدی نیز هدف اخلاقی وضع کرده است.
او تعالی هدف اخلاقی نماز دوری از فحشاء ومنکر را تعیین کرده است، در زکات تربیت و تزکیه را، در روزه دوری از بد زبانی ودشنام و فسوق را و در حج شماری از اهداف اخلاقی را از قبیل ضبط نفس، دوری از دشنام، بلند نکردن آواز، دوری از ستم بر دیگران وامثال آن.
از این دانسته می شود که عبادات اسلامی کاری نا مفهوم ومبهم نیست که انسان را به سوی کویری نامعلوم رهنمون شود و او را به کنش ها وحرکاتی پیچیده و بی معنی وادارد. نه، بل فریضه هایی که اسلام فرزندان خود را بدان ملزم گردانیده تمرین هایی تکراری است تا شخص مطلوب بدان عادت کند و اخلاق صحیحی را بپذیرد و تحت هر شرایطی بدان متمسک و پابند بماند .
2ـ زدودن ستیز بین اخلاق وعبادات
یکی از اهدافی که بدان خاطر اخلاق را می آموزیم، آن است که جدایی وبیگانگی در میان اخلاق وعبادات وبه عبارتی دیگر جدایی در میان دین ودنیا را برداریم تا نشود که انسانی در داخل مسجد به تمام خضوع وحضور دل مشغول نماز خواندن باشد؛ ولی در بیرون آن از وی انسانی دیگر درست شود.
از حالت وی دانسته می شود که دین را در داخل مسجد زندانی کرده است و در آن وقت خوب نماز می گزارد؛ ولی در بیرون آن آزاد بوده هیچ قید وبندی زندگی اش را محدود نساخته وبه ارزشهای اخلاقی توجه نمی کند.
اسلام با جدایی درمیان دین ودنیا یا در میان اخلاق و عبادات سخت مخالف می باشد؛ زیرا که اسلام به سان یک جسم کامل بوده وتجزیه پذیر نیست. آنانی که با عبادت ونماز خود مردم را به شگفتی واعجاب وامیدارد و در میدان اخلاق بدترین رفتار را با مردم نشان می دهند، در واقع اسلام را درست نفهمیده اند و در درک روح این دین سخت به خطا رفته اند. هدف اسلام آن است تا انسان هایی را بسازد که از اخلاق نیکو ورفتار والا در کنار عبادت خاشعانه برخوردار باشند.
به خاطر همین مطلب است که پیامبر بزرگ اسلام، انسان هایی را که اخلاق نیکو نداشته وبا همسایگان خود خوش رفتار نیستند از نعمت ایمان محروم می داند. چنانچه فرموده است:« وَاللَّهِ لاَ يُؤْمِنُ وَاللَّهِ لاَ يُؤْمِنُ وَاللَّهِ لاَ يُؤْمِنُ قِيلَ: َمَنْ يَا رَسُولَ اللهِ قَالَ: الَّذِي لاَ يَأْمَنُ جَارُهُ بَوَائقَهُ» [ بخاری حدیث6016].
ترجمه: « به خدا سوگند که ایماندار نمی شود، به خداسوگند که ایماندار نمی شود، به خدا سوگند که ایماندار نمی شود، گفته شد: کی ای رسول خدا! فرمود: کسی که همسايه او از آزار هايش در امان نباشد».
در حدیث دیگری آمده است: عده یی از مردم از زنی در نزد پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ یاد آور شدند که نماز گزار و متمسک به امور عبادتی خود است؛ ولی با زبان خود همسایگانش را آزار می دهد.
آن حضرت ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند: جايگاه او دوزخ است. ودر مقابل در مورد زن دیگری صحبت شد که در امور عبادتی خود به حد زن نخست پابند نیست؛ ولی با مردم خوش رفتار بوده وبزرگوارانه بر خورد می کند. پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ در حقش فرمودند: جایگاه او بهشت است. [ مسند احمد وحاکم].
3ـ عملي كردن مبادی اخلاقی:
یکی دیگر از اهداف آموزش اخلاق، آن است که مبادي اخلاقی را بیاموزیم تا آن را در زنده گی شخصی، خانواده گی واجتماعی خویش تطبیق نماییم واز جملۀ مردمی نباشیم که صرف حرف می زنند و شعار می دهند؛ ولی گفته های آنان در زنده گی شان جامۀ عمل نمی پوشد.
یکی از علمای اسلام گفته است:« هر اندازه که دل تان می خواهد علم فرا گیرید و به اندوخته های خود بیفزایید، اشکالی ندارد؛ ولی این نکته را به یاد داشته باشید که شما به خاطر آموزش تان پاداش نمی گیرید بل آن گاه پاداش می گیرید که به آنچه می آموزید عمل نمایید».
خداوند متعال فرموده است: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ». [ سوره صف: 2-3]. ترجمه:« اى كسانى كه ايمان آوردهايد، چرا چيزى مىگوييد كه انجام نمىدهيد؛ نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد».
پژوهش در زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم نشان می دهد که آن حضرت عملگرا ترین شخص در روی زمین بوده است، هیچگاه به کاری و خویی دعوت نمی کرد که خود قبل از دعوت به سوی آن، عملی اش نکرده باشد. همان طور نسلی را که تربیت نمود نیز قومی عملگرا بودند، به هرجا که می رفتند زندگی شان برای دیگران اسوه قرار می گرفت، و از روش زندگی آنها تأثیر می پذیرفتند و در خویشتن خویش تطبیق وعملی می کردند. وهرگاه دیگران از ایشان می پرسیدند که چه کار کنیم تا مسلمان خوب باشیم می گفتند: مانند ما عمل کنید و مثل ما باشید.
4ـ زدودن شک و فتنه از دل های مردم:
هدف دیگر آموزش اخلاق زدودن فتنه وفساد از دلهای مردم است. اگر یک شخص، در عبادت وشعایر تعبدی از خود التزام وتمسک نشان می دهد؛ ولی از اخلاق ورفتار خوب برخوردار نیست در حقیقت دیگران را پیرامون دین، در فتنه وشک می افگند، مخصوصا که او دعوای دین فهمی و تبلیغ آن را هم داشته باشد.
در چنین حالی، اگر از شخصی بخواهیم که به شعایر تعبدی اسلام التزام نشان دهد و او این شخص عابد بد اخلاق را بشناسد، شاید در جواب مان بگوید: مگر می خواهی که مانند فلان شخص شوم که شعایر تعبدی را اجراء می نماید ولی دارای بد ترین رفتار است؟!
ما می خواهیم بعد از آن که در مورد مبادی اخلاقی اطلاعات روشن به دست می آوریم، آن را در زندگی خود تطبیق نموده آنگاه در میان مردم بیرون شویم و نمونه های عملی و خوبی را تقدیم بداریم و نشان دهیم که ما مردمی هستیم که در میان دین ودنیا جمع می کنیم…. تنها در این حال است که ما قادریم نمونه هایی از انسان های صالح، امانتدار، اخلاصمند، درستکار، راستگو، وطندوست، خوش رفتار وسختکوش را تقدیم جامعه نماییم.
5- بیان حقائق ارزشها، مبادی و عرصه های اخلاق اسلامی
این کار با تبارز دادن اهمیت و تأثیر ارزشهای اخلاق اسلامی در جنبه های علمی، اجتماعی، انسانی، تمدنی؛ مادی ومعنوی امکان پذیر است.
6- آگاه ساختن دیگران از مشتمل بودن روح اخلاق اسلامی بر همه تصرفات و سلوکیات فردی و اجتماعی مردم.
7- تشخیص ویژگیها و برتری های ارزشهای اسلامی در مقایسه با اخلاقیات دست ساخته بشر.
8- وضع معیارهای اخلاق اسلامی در برابر نسل جوان ، دانش آموز و دانشجو؛ تا بتوانند که سلوکیات خویش را به سوی نیکی ها رهبری کنند و سلوکیات بقیه افراد جامعه را نیز راست و درست گردانند.
9- ایجاد قناعت به این که ارزشهای اخلاقی اسلام ثابت و لا یتغیر است وهیچگاه تابع تغییرات ودگرگونی های اجتماعی نمی باشد و برعکس لازم است که دگرگونی های اجتماعی تابع این ارزشها بوده و از قواعد آن پیروی نمایند و در روشنی آن توجیه و رهبری گردند.
10- ایجاد قناعت به این که میان عقیده اسلامی و ارزشهای اخلاق اسلامی رابطه ای تنگاتنگ و خلل نا پذیر وجود دارد که در هیچ حالی این رابطه گسسته نمی گردد؛ زیرا که ارزشهای اخلاقی از نوع نگرش و نگاه انسان نسبت به هستی و جایگاه انسان در این هستی و مسؤولیتی که در هستی دارد، و تربیتی که کسب نموده است، سرچشمه می گیرد.
11- ایجاد وتقویه شعور محبت نسبت به فضیلت ها و کراهیت و گریز از رذیلت ها : زمانی انسان به فضیلت روی میاورد و ارزشهای اخلاقی را در زندگی خود عملی می سازد که در قلب خود نسبت به آن محبت احساس کند و بدان علاقه مند باشد و به خاطر حصول آن عشق بورزد واگر این انسان کاری را دوست نداشته باشد و بدان عشق نورزد هر اندازه که بر خودش فشار وارد کند تا آن ارزش را کسب نماید بالآخره در نیمه راه خواهد ماند و از آن گریزان خواهد بود.
از این روی است که هدف نظام اخلاقی اسلام این است که ارزشهای اخلاق اسلامی را به قلب ودل خوانندگاه ودانشجویان دوست داشتنی بگرداند تا ایشان خود برای حصول آن تلاش کنند و دیگران را بدان فرا خوانند.
