د اسلام له انده خدا(ج) نه جسم لري نه روح او روح د خدای سره یو تشریفي اضافه ده لکه  چې وایو: کعبه د خدا کور دی .یاد روژې میاشت  د خدای میاشت ده.  همداسې یو ګرانه ،باشرافته او عظمته روح د خدای (ج) روح بلل شوې ده چې په  انسان کې پو( پف) شوې ده.

په قران  کریم کې دنړۍ په پیدایښت کې دوې پدیدې لیدل کیږي یو «خلق» چې په علل او اسباب  تړلی دی ، زمان او مکان غواړي او په تدریج سره د ودې لاره بشپړوي اوبله پدیده « امر» دی چې د هغه اړیکې له پاک خدای سره دی په هغه کې تدریج نشته یوازې د خدای په اراده  په آني ډول موجود یږي په هغه کې اسباب او مادي وسایل دخل نه لري.
روح د خدای (ج) لخوا  یو مجرد او محقق موجود دی، جسم نه دی ځکه نه وېشل کیږی ؛ روح نه ښکاري ځکه  خپل ځان نه لري ، ځان چې انساني اصل دی چې دهغه مکان دی  او ټول د بدن غړي د هغه تابع دي.
په قران کې نه دي ویل شوي چې په روح ژوندي یو او چې مړه شو روح له بدنه وځي او په قیامت کې د روح او بدن  د یو ځای کیدو  خبرې هم  نه دي شوي
په قران مجید کې د روح کلمه( ۲۱) واري تکرار شوې ده  چې بیلې بیلې ماناوي لري.

په قرانکریم کې د روح په هکله مالومات

د اسرا‌ء دسورې په  « ۸۵» مبارک آیت کي راغلي دي.
«وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلاً»
ژباړه :  او پوښتنه کوي له تا( ای محمده!) د روح په هکله ووایه چې روح له امره د رب زما ده او نه ده درکړی شوی تاسو ته له علمه څخه مګر لږه)
بشر په دې برخه کې بېله ځینو روایاتو بل څه نه لري هغه هم د روح صفتونه دی

دا چې د روح منشا څه شی ده؟

خدای (ج) فرمايي: د روح مبدا د خدای فرمان دی لکه لمر چې د خدای (ج) په فرمان پر ټولو شیانو  روښنايي کوي دقران  کریم له نظره  روح  د عالم په وجود کې موقعیت  لري اود هغه  اغېزې او خاصیتونه  ښکاره ، ډیر بدیع او عجیب دی او انسانان د هغه بې خبره دی.
مرحوم «بحراني» ددې تفسیر په هکله له امام باقر(رض) څخه نقل کوي چې هغه  ویلي دی« ددې مبارک آیت  مانا دا ده چې لږ خلک په روح  پوهیږي»
ځینې  علما وایي د روح کلمه د ژوند مبدا ده چې ځان یا سا لرونکي  په هغه سره توانیږي ارادي احساس او حرکت وکړي   ، له روح څخه موخه دلته  هغه نفس ناطقه دی چې د هر انسان په جسم کې وجود لري او د هغه وجود د خدای لخوا په هغه تړلی دی لکه ،چې د  یس د سورې په( ۸۲) مبارک آیت کې راغلي دي

“..اِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیئا أَنْ یقُولَ لَهُ كُنْ فَیكُونُ”
ژباړه :(بیشکه همدا خبره ده چې امر د الله هر کله چې اراده وفرمایي د یو شی دا دی چې وفرمایي هغه ته چي شه نو ( جوړ) شي)
د خدای (ج) امریاني د هستي ایجاد دی، چې د خدای لخوا په روح تړلی دی او دا موجود په خدای (ج)تړلی او د هغه په امر پیدا شوی دی چې  بل علل او اسباب نه لري.

پاک خدای په ځینو  مبارکوآیتو کې په انسان کې  روح خپله ګڼلې ده  او دا د خدای (ج) ډالۍ انسان ته ده لکه چې د آدم (ع) د خلقت په هکله دحجر د سورې( ۲۹) مبارک آیت کې داسې راغلي دي.
“فَإِذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی…»
ژباړه : (نو کله چې برابر مې کړ دغه (بشر) او پو مي کړه په ده کښي له روح خپله)

دسجدې د سورې په(  ۹ )مبارک آیت کې راغلي  دي:

«ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ …»
ژباړه:(بیا یې برابر کړ(قالب د) هغه او پو کړ په دغه کښی له روح خپله)
له دې مبارکو آیتونو څخه مالومیږي، چې د بشر خلقت په دو شیانو  یو جسد( دغوښې، وینې او هډوکو ) اوبل د روح( نفس ناطقه ) څخه جوړ شوی دی

دا چې خدای تعالی روح د ځان بللی ده  یاني  دا روح ډیره شریفه ده چې له علوی اوقدسی عالم څخه په بدن کې پو (پف )شوی ده.
په دې دواړو اخیرو  مبارکوآیتونو کې چې دانسان د روح په هکله دی د «من» کلمه راغلې ده یاني د پيدایښت مبدا د خدای (ج) لخوا ده او ددې ایجاد   نوم يي «نفخ» یاني پو کول ایښي دی.
داعراف د سورې په   ۵۴ مبارک آیت کې راغلی  دي ،چي  پيدایښت او امر دالله (ج) کار دی

“…اَلا لَهُ الخَلْقُ وَ الأَمْرُ…”.
ژباړه : (خاص) الله  لره دی پیدا کول او امر)
دمؤمنون  د سورې په( ۱۴-۱۲) مبارکو آیتونوکي راغلي دی:
«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن سُلالَةٍ مِّن طِينٍ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ  ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا  الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ

ژباړه : ( په تحقیق پيدا کړی  موږ انسان له خالصو خټو نه بیا کیښوده  موږ دغه ( نطفه) په یو ټینګ ځای  کې بیا وګرځوله دا نطفه ټوټه د وینو بیا وګرځوله هغه  یوه وړه بوټئ دغوښو بیا وګرځوله هغه موږ هډوکی بیا ور واغوستل هغه ته غوښه بیا می پيداکړ دی په پيدایښت بل ،نو ډیر لوی دی شان د الله چې ډیر ښه پیدا کوونکی دی)

په دې مبارک آیت شریف کي  لیدل کیږي، چې قران کریم   د روح د پدیدې پيدایښت د یومتفاوت کیفیتي عنوان د پخوانی پړاوو سره را پيژندلی  دی یاني جنین ژوندی دی او وده  کوی او هر وخت چې یې وده تکمیله  شوه او د زړه جوړښت يي بشپړ شو نو په  دربی( ضربان )پيل کوي چې د بدن غړي بشپړ شی بیا د روح یا نفس سکالو رامنځ ته کیږي چې دا امری کیفیت تعبیر شوی دی
د خلقت په  پيل کې  آدم  ذکر شوی چې د هغه اړیکې له خاورو سره وې چې خاوره  یو اسباب بیان شوی  دی بیا د هغه وجود بېله  دکوم شی سره  د اړیکې لرلو پرته  د «کن« یاني  شه! امر  ذکر شوی دی.

دلته  خلقت په تدریج او ورو ورو بشپړ شوی دی  خو د روح پو کول غیر تدریجی  آنی صورت نیولی دی .

«وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا »
ژباړه :(قسم په نفس او هغه چا چې هغه منظم کړی
بیا یی شر او خیر هغه ته الهام کړی دی) یاني نفس ته خیر او شر دواړه مالوم دی
« پیغمبر(ص) فرمايي «أعدی عدُوِّکَ نفسُکَ الّتی بینَ جَنْبَیْک»
تر ټولو  ستا دښمن ستا نفس دی چې په تا کې ځای لري.
په بل حدیث  شریف کې راغلی دی چې چا د پيغمبر(ص) څخه وپوښتل:
دحق بریالۍ لاره  څه ده؛
پیغمبر(ص)ځواب ورکړ د نفس سره مخالفت.
بیا یې وپوښتل:
د حق د رضا د لاس ته راوړلو لاره څه ده ؟
پیغمبر (ص) ځواب ورکړ : د نفس ناخوښي
همداسې هغه نورې پوښتنې وکړې:
– حق  ته د رسیدو لاره کومه   ده ؟
– له نفسه لیري والي.
– د  حق  دپيروی  لاره  کومه ده ؟
–  د نفس نافرماني.
– هغه لاره چې  موږ  د حق په یاد وساتي  کومه  ده؟
– د نفس هیرول.
– حق ته د نژدې کیدولو لاره کومه ده ؟.
– له نفسه لیروالي.
– له حق سره د خوی نیولو لاره کومه ده ؟
– له نفسه بیزاري.
–  دا شیان څنګه لاس ته راوړای شو؟
– د خدا(ج)  مرسته د نفس په مقابل کې؟
یانی نفس او هوا غوښتنی   انسان د فجورو خواته کشوي.
الاسرا د سورې په ( ۱۳ )مبارک آیت کې راغلي دي:
«وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا
اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا»
ژباړه :(د هر انسان عمل نامه د هغه په څټ کې ده د قیامت په ورځ به هغه ومخکې ته خلاص ووینې ووایه :د کتاب کافی دی نن خپله خپل حساب وکړه»
عملنامه د ملایکو لخوا  لیکل کیږي چې دانسان په څټ یا اوږو کې ځای لري
چې د کرام  الکاتبین په نامه راغلی دی  هر انسان په قیامت کې  خپله علمنامه خپله ویني حاجت بل سند ته نشته .

د ق د سورې په(۱۷-۱۶ )مبارک آیت کې راغلي دي:
«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ»
ژباړه : (موږ انسان پیدا کړ او د هغه د نفس په وسوسو پوهیږو او موږ هغه ته د هغه د زړه د رګ نژدې یوپه یاد کړی چې هغه وخت چې دوې ملایکې راسته او چپه چې د انسان چوپړ کوي  او دهغه کړه لیکي)
یاني  کرام الکاتبین  دوې ملکې د هر انسان يوه پرچپه او بله په  راسته اوږه ناستې دي او دانسان ټوله کړه لیکي چې دی کتاب ته عمل نامه ویل شوې ده. دا ملایکې انسان ته د  زړه  تر رګه لا نژدې دی یاني مغزو (انسان) ته تر زړه تررګه دا ملایکې نژدې دي

التکویر دسورې په (۷ )مبارک آیت کې راغلي دي:

«وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ»
ژباړه :(چې نفسونه  جوړه شي»
په قیامت کې نفسونه  له بدن سره یو ځای  یاجوړه کیږي او بیا د قیامت دنیا ته ځي
ځکه د قیامت دنیا  دامځکه نه ده  هلته بله مځکه ده  .
د ابراهیم د سورې په (۴۸) مبارک آیت کې راغلي دي:
«يَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَيْرَ الأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُواْ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّار»ِ
ژباړه : ( هغه ورځ مځکه په بله مځکه او آسمانونه ( په نورو آسمانونو) بدلیږي
او هغوی د قهار خدای حضور ته  حاضریږي»
د انسان  حجره د نفس سره بلی  مځکې ته ځي یانی د قیامت مځکه دا مځکه نه ده
دا د قیامت مځکه بله ده نو دهغه آسمانونه هم بل دي.

ق  دسورې په  ( ۲۱) مبارک آیت کې راغلي دي:
«وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ»
ژباړه:( هر نفس محشر ته ځي د حرکت ورکونکی او شاهد سره)
دا انسانی حجره د نفس او عملنامی سره له یو حرکت ورکونکي سره  محشر ته ځي او هلته د ا انسانی حجره په نوی انسانی جسم چې ددی جسم څخه بیل دی  بدلیږی چې هغه بدن به د انسان دایمي بدن وي.
او روح ته نور هم ویل شوی دی
الشوری د سورې په (۵۲) مبارک آیت کې راغلی دی:
«وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلا الإِيمَانُ وَلَكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَنْ نَّشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا …»
ژباړه : همدا ډول مو تا ته هم  په خپل فرمان وحی کړه روح،  تر هغه دمخه ته نه پوهیدې چې کتاب او ایمان څه شی دی موږ هغه نور( روښنايي) کړه  په هغه هر څوک چې وغواړو هغه هدایت وي…»
دلته په  قرانکریم  کې روح ته علم هم ویل شوی دی  چې هغه هر څوک چې خدای وغواړی هدایتوی او هغه ته یو برخه د علم ورکوي

روح دوه مظهره لري:

۱-مطلقه روح
۲- مقیده  روح
مطلقه روح د الله (ج) هغه مخلوقات لري چې  مقام يي تر ملایکو لوړدی  لکه جبرییل (ع)
اومقیده روح د مطلقې روح وړانګې  دي چې په ملایکو او انسانانو او نورو محدودو قالبو کې تجلی کوي

روح انسان ته واک ورکوي تخلیق ، هستونه  او پنځونه وکړی   د پیغمبرانو د وړاندوینو عامل، وحی ، الهام، د خوب مانا، سمی لاری ته لارښوونه، کشف او شهود، غیبی خبرونه  او معنوی تطهیر، د ژوو سره خبری کول، و باد په تصرف کې راوستل، دیبان او اجنه مطیع کول او داسې نور ټولی  د علم له رویه چې هم هغه د  روح یوه وړانګه ده کیږي چې خدای هر چا ته چې غوښتنی وی دا دعلم یا د روح وړانګي ورباندې تجلي کوي.
روح لکه علم  یو معنوی جوهر دی .
روح یو روحی  بدن دی چی په انسان کې هیجان او هوشیاری لامل کیږی هغه په وینو او زړه کی ژوند کوی
په قرانکریم روح د« روحى»، «روحنا» و «روحه» له لوی والی څخه  خدای ته منسوب شوی او خدای تر ټولو لوی عالم دی
الطلاق د سوری (۱۲) مبارک آیت  کې راغلي دي:
«…وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا »
ژباړه:(… دخدای علم په هر شی احاطه لری»
د نور دسورې (۳۵) مبارک آیت کې راغلي دي:
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ»
ژباړه : ( الله نور دآ سمانونو او مځکې دی )
نو علم   د روح وړانګې دي،  چې د انسانانو پر ماغزو باندې ځلیږي او دا د خدای او بنده تر منځ اړیکې جوړوي او بنده په هغه خدای  او ځان پيژني،  خدای دا وړانګې
په هر چا چې یې زړه وغواړی ځلوي. لکه یوسف (ع) ته يې د خوب د مانا علم ، سلیمان (ع) ته يې د ژوو سره د خبرو علم، عیسی(ع) ته يي د مړو د ژوندی کیدو علم ورکړی و
کله چې الله(ج) په آدم (ع) په قالب کې پوه کړه او ملایکو ته يې وویل هغه ته سجده وکړئ ټولو ملایکو هغه ته سجده وکړه مګر ابلیس.
ځکه خدای هغه ته د روح په پو سره علم ورکړ چې هغه ملایکو ته  د ټولو شیانو نومونه وویل نو هر علم دروح یو وړانګه ده( خدای ښه پوهیږي).

د الحج د سورې په (۴۷) مبارک آیت کې راغلي دي:«…وَإِنَّ يَوْمًا عِندَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ»
ژباړه : ( …یوه ورځ ستا پروردګار ته لکه زر کاله ده چې تاسو یې شمېرئ)
د البقرې د سورې په (۲۵۹)مبارک آیت کې راغلي دي:«قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ»

ژباړه :(وویل: څومره تاځنډ کړی دی ( دلته)؟
وویل ( عزیز): ځنډ مې کړی  دی یوه ورځ یا یوه برخه د ورځي.

وویل (الله): بلکې ځنډ کړی  دی تا سل کاله)
دا د حضرت عزیز (ع) نکل و چې د  بخت نصر (کافر پاچا) په وخت کې اوسیده کله چې هغه له یو وران شوی ښار څخه تیریدی د هغه  په زړه کې وګرځیدل چې  ددې ښار خلک خو ټوله مړه شوي دي هغه به خدای تعالی څنګه بیرته را ژوندي کوي او دا ښار به څوک آبادوي ؟؟؟

د خدای تعالی په امر  عزیر مړ شو اوسل  کاله همداسې مړ پاته و چې بیرته را ژوندی شو هغه ولیدل چې هغه  وران ښار بل پاچا ودان کړی دی( وایي داښار بیت المقدس و) نو د هغه په  نفس  چې پورته آسمان ته تللی و ډیر لږ وخت تیر شوی و مګر دده په جسد سل کاله تیر شوې وه .
د المومنون د سورې په ( ۱۱۳)کې راغلي دي :«قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلْ الْعَادِّينَ»
ژباړه : ( نو وبه وایي ( کفار) ځنډ مو کړی دی یو ه ورځ یا یوه برخه د ورځي)
یاني خلکو ته د دنیا ژوند یوه ورځ  ښکاري نو داسې ښکاری د آسمان د حساب په اساس په مځکه کې ژوند ډیر لږ او خسیس دی.

شاید دا چې د دنیا ژوند ډیر لږ ویل شوی دی او د قیامت راتګ تر سترګو دباڼو نژدې ویل شوي دي  دابه  د آسمان  د ورځي په حساب وي چې یوه ورځ یې زموږ یا د مځکې  په حساب  زر کاله کیږي  (  خدای ښه پوهیږي)

الروم ۲۵ د سورې په (۲۵) مبارک آیت کې راغلي دي.«وَمِنْ آيَاتِهِ أَن تَقُومَ السَّمَاء وَالأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِّنَ الأَرْضِ إِذَا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ»
ژباړه:( د هغه علامه دا ده  مځکه او اسمان ولاړ دی ( په هوا کي) د خدای په امر او بیا به  (په قیامت کې) تاسو له مځکې را غواړي ناببره به  ټوله  له  مځکی ووځي )

داچې  مځکه او آسمان په هوا کې دی او محشر  هم په دې مځکې کې نه دی. په  قیامت کې ټوله انسانان له مځکی څخه دمحشر ځای ته ځي  چې د هغه ځای  وخت ، زمان  اوشرایط له مځکې سره توپير لري.
هلته له مځکې ورغلی  انسانې حجرو څخه د هغه ځای له شرایطو سره سم )دځواني په سن بیرته  مړه شوی  انسانان پيدا کیږی او له نفس سره  په  یو ځای والی سره انسانان  به  یو بل سره  وپيژني(  خدای ښه پوهیږي

البقره د سورې په (۳۰) مبارک آیت کې راغلي دي«وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً…
ژباړه : (هغه وخت چې الله ملایکو ته وویل  زه پر مځکه خلیفه ټاکم…

په دې  مځکه کې انسان  اختیار لرونکی دی او هر څه د هغه په اختیار کې ورکړ شوی دی نوځکه انسان  په اصلي پاچاهی  کې محشر کیږي.

المجادله د سورې په (۲۲) مبارک آیت کې راغلي دي.«…أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ…»
ژباړه : (هغوی هغه کسان دی چې د هغو پر زړه لیکل شوی دی  ایمان او تقویه شوی دی  په روح خپل) ایمان په   روح (خپل علم) سره تقویه کیږی نو د روح یوه مانا علم دی.

خدا(ج) روح پيدا کړه او هغه ته يې ټولي بدۍ او نیکۍ ور وښوولې او هغه يې آزاد پرېښود چې هر څه یې زړه وغواړي هغه وکړی (بحارالانوار)
حضرت علی(رض) فرمايي: د انسان روح یو ډیر ګران بیه جواهر دی هر څوک چې د هغه ساتنه وکړي د هغه ارزښت به ډیر کړی او هر څوک چې د هغه په ارزښت پوه نه شو اوله هغه څخه ساتنه ونه کړې د هغه له ارزښته به کم شي (غرر الحكم )
ملاصدر(رض)   وایي: علوی سماوی روح  د عالم له  امر څخه ده او بشری   حیوانی  روح د  له عالم  دخلق څخه ده.  د روح محل علوی دی.

حیوانی روح لطیف جسم دی چې د حسی قوی  او خوځښت حامل  دی.
روح په حیواناتو کې د  ځانګړو قواوو دبرکت منبع ده، او علوی روح په حیوانی روح کې ځای پر ځای شوې ده چی هغه ته نفس وايي او دا نفس د روح ځای یا محل دی ، نفس په  زړه  کې دی او له زړه څخه مراد هم هغه لطیف زړه  دی چې ځای یې د غوښو په  زړه  کې دی ، چې په بدن کې دی .

زړه د عالم خلق څخه دی او لطیف زړه د عالم امر دی
زړه ، بخاری روح او نفس یا مجرد روح د حیوانی روح مرکبات دی چې  د ژوند  دحس او حرکت منشا ده چې د ټولو حیواناتو په بدن کې شته.

روح بخاری د نفس مرکب  دی چی د  ټولو ادراکاتو  منشا او د نفس ناطقه واسطه د د انسانانو  د بدن سره ده او په پایله کې انسانی  روح لطیف امر دی چی علم او انسانی ادراکو منشا ده

ځینی روح، نفس ناطقه بولی هغه دواړه  سره  مترادف ګڼي
ځینی  روح د نیکو صفتونو ځای او نفس د بدو صفتونو ځای بولی
لکه څرنګه چې مخکې مې یادونه وکړه په قرانکریم کې روح د «روحى»، «روحنا» او «روحه» خدای ته منسوب شوې ده  خو د روح مخلوقی جوهر دی. ځينې وایي روح ژوند دی او. نفس ناطقه انساني روح ده
بخاری روح یو لطیف تودجسم دی چې د څلورو لطیفو مایعاتو ( بلغم ، وینه ، صفراءاو سوداء) څخه پيدا کیږي او بدن د هغه پوښ دی
بخاری روح ، نفسانی روح  او حیوانی روح    چې طبیعی روح ده د حیوان او نبات د قوای حامل دی او د هغه منبع زړه ده، بخاری روح ته  غریزی روح هم وایي

د طبیبانو په کتابو کي روح ته نفس ناطقه  انسانی ویل شوی  دی نو د روح بحث به روح بخار ی پيل او په  روح القدس او روح الله  ختمیږي.
ملا صدر (رض) له شیخ الریس بوعلی سینا څخه روایت کوی :« روح بخاری »«   ځان »دی  او« نفس ناطقه» ته «روان »دی، روح بخاري هغه تود لطیف جسم چې دڅلور خلطو څخه پیدا کیږی او دی روح ته حیوانی روح وایي چې قوت ليږدوی

اسلامی فیلوسفان وایی د بدن د غړو او مادی بدن پرته یو باطنی شی شته چې احساسات، ادراکات، تعقلات، حرکات او سکنات د  ارادي فعل او انفعلاتو لامل ګرځي چې هغه همدا نفس ناطقه یا انساني روان دی،
خو دا ادراکات او احساسات په ټولو موجوداتو کې یو ډول نه دی نو ځکه انساني  روح له حیواني روح څخه جلا ده.
ملا صدرا(رض)  وایي: خدای (ج) په خپل واک یولطیف روحانی جرم جوړ کړ چې دهغه نوم دی: نفساني ، حیواني او طبیعي روح ،چې د لطافت درجې يې سره توپیر لري او هغه څه چې انسان له نورو ژوو څخه ممتاز او جلا کوی هغه  نفس ناطقه دی او دکمال په اساس هغه عقل بولي.
ځینی وایی روح د ښو اوصافو ځای او نفس د بد اوصافو ځای دی

بغوی(رض)  له حضرت علی کرم الله وجهه څخه نقل کوي:
« په خوب کې روح له بدنه وځي مګر دده ځانګړې اړیکه د ځانګړو وړانګو په ذریعه له بدن سره وي، چې دغه تعلق او اړیکې له وجې حیات له بطلانه ساتلی کیږی»
حضرت شاه صاحب  (رض) وایي : روح هغه ده چې ورته ظاهری هوش وايي او هغه روح چې په هغه سره تنفس جریان لري او نبض خوځیږي او خواړه هضمیږی هغه بل دی چې پخوا د مړینې له راتلو څخه نه ایستل کیږي( موضوع القران)

او ځینې وايي  روح دانسان مادي او معنوی منظره ده .

د خدای (ج) په اراده روح له بدنه په دوو لارو وځي.

۱-نا  ارادی او نه غوښتونکی   ډول د روح وتل لکه په خوب کې
۲-په ارادې او هوښیارانه توګه  د روح وتل  لکه په مړینه کې

ځينې علما بیا وايي:

روح عموماً  د وتلو وروسته په درو ډلو ویشل کیږي:

۱- پوه روح
روح دانسان  له بدنه په  اګاهانه  ډول وځي او اړیکې يې له جسمه نه پرې  کیږی دا روح په  نړۍ کې ګرځي راګرځي خو د تیرو او راتلونکی په اړه  زیات څه نه وایي لکه په خوب کې

۲- ازاده  روح
جسم  له روح څخه کاملا جلا کیږي،کله چې زړه دریږی روح داسې یو تونل ته چې  په اخیر  کې یوه ړنا مالومیږی ځي هغه تیر او راتلونکی   ته تللی شي د اسې کارونه کوی شي چې انسان حیرانوی  او ټول ژوند یې لکه یو فیلم د هغه تر سترګو تیریږي  .
۳- د روح وتل  د پیریانو په مرسته
پیریان په حقیقت کې روح له بدنه نه جلا کوي بلکې د هغه اړیکې له جهان سره تړي هغه څوک چې له پیریانو سره  اړیکی پیدا کولی شي روح هغو  ته وړاند وینې کوی  دا روح تیر او راتلونکی درته وایي او تاسو اریانوی خو  هغه د وخت مالومات نه لري.

د لرغونی طب په اصطلاح  روح یو لطیف بخار دی چې په زړه کې پیدا کیږي  چې د ژوند   دحس او حرکت لامل ګرځي.

لرغونو حکماو  درې ډوله روح پېژندله:
۱-طبیعي روح :دا روح  د حیوان او نبات ګډه روح ده  چې د حیوان په اینه کې وی هغه ته «نباتیه» ،« نامیه »او «شهوانه» هم وایي.د طبیعي روح ځای اینه ده چې د ودې او خوړولو مسول  دی

۲- حیواني روح: دا روح په انسان او حیوان کې وي او د هغه ځای زړه دی او د رګونو په وسیله  د بدن غړو ته ځي چی د غیر ارادی حرکاتو او شهوت مسول دی

۳-معنوي روح: دا روح  دانسان یا ژوندی جسم یو جوهر دی  د هغه ځای دماغ اصغر دی او د ارادی   اوعقلي حرکاتو مسول دی
ځینې  وايي روح یو روحي  بدن دی چې په زړه کې دی چې هیجان او هوښیارې لري او په وینو او زړه کې ژوند کوي.
نفس د هوښياری یو ډول دی یا دژوند یوه جرقه یا ذر ه ده

ارواح یو ډول روانی یا روحی زیرمه ده چې دیو چا د فکر،دژوند تجریبو ،ښه یا بد په  کې را ټولیږی چې  د دې سیستم په اساس انسان د درو شیانو جوړ شوی دی: روح ، نفس او جسم.
د لرغونو حکما د باور د سیتم په اساس که له  مړینې وروسته  د انسان روح او نفس سره یوځای شي د هغه هوښیاری پاته  کیږي اوبرعکس یې د هغه هوښیاري د تل لپاره ورک کیږي

سعدی وایي 
ما کشته ی نفسیم و بس آوخ که برآید
از ما به قیامت که چرا نفس نکشتیم
فیلوسفان وايي روح  دژوند تفکر دی چې غیرمادی دی ځانداره شیان په روح سره ځان پيدا کړی دی، چې سړی مړ شي روح په ابدي او غیر مادي ژوند له جسمه لیري ژوند کوي.
په فلسفه کې غیر مادي  موجوداتو ته لکه مړو، ملایکو او شیطانانو ته  روح ویل کیږي.
د دکارت او مالبرانش له قوله حیوانی روح په سا ه لرونکو کې په ځانګړې طبیعت اړه لري

روح د وینو  یو جز اود هغه  ډیره ظر یفه او متحرکه برخه ده چې دا ظریفوالی او تحرک د تخمیر او د زړه  دعضلاتو د خوځیدو په وسیله لاس ته راوړي.
ددکارت د مکتب پلویان نظر لري چې  حیوانی روح    له شاهرګو له لاری سپاره د وینو پر خره مغز ته ځي او هلته د غیر مریي وسایطو سره  ټول بدن ته خپریږی  خو دا نطریه اوس هیڅ علمي ارزښت نه لري.

د روح په هکله نظریې:

۱-مذهب روحي نظریه : په دې نظریه کې له بدن څخه روح جلا ده  دا د سقراط ، ارسطو او مسیحی حکماو لکه « اګوسن» او بیا «دکارت»، «مالبرانش» ،«لایب نیتز» او په اخیر کې «راوسن» او «امیل بوترو» عقیده وه

د هغو دلیل دا دی  چې وايي  ډیر ژور مادي  توپيرونه  له نفساني  تجلي سره وجود لري

مادی شیان بعد لري په حواسو پيژندل کیږی خو نفساني  تجلی بعد نه لري،  مستقیم نه لیدل یا پیژندل  کیږي یوازې په وجدان پيژندل کیږي،  د یو مادي  شي حرکت کولی نشي  په یو نفساني  شی یاني په  فکر  تبدیل شي.
د دکارت په باور روح په یقیني علم  سره پېژندلی شو.
نفساني ژوند په ژور ډول په بدني حیات اړه لري او هر یو په بل اغیزه شندي.
هغوی روح  ابدي بولي چې د بدن له مړینې وروسته ژوندی پاته کیږي لکه  چې سقراط له افلاطون څخه نقل کوي هغه وایي که  دیو سازی  ساز مات شي هغه  بیا هم ژوندی پاته کیږي.

۲-  دمادي فلسفې نظریه : دا نظریه   په  مذهب روحې نیوکه کوی چې له بدن سره روح هم مړه کیږي، دواړه سره جلا  نه دی، نفساني  ژوند د مادې تجلي ده.

ددې عقیدی پلویان  «ذیمقراطیس» او «ابیقور» دی . په اتلسمه پیرۍ کې«  لامتری»، «هلوسیوس»، «هولباخ »او په نولسمه پيړۍ کې «کارل فوګت»، «بوخنر»، «مولشوت»، دا نظریه ومنل،  وایي روحاني  امر د جسماني امر انځور دی.
مغز فکر ترشح کوی او اینه صفرا ترشح کوي.
د روح کلمه یو  انتزاعی ( دکاره وتلی ) امر او یو فلسفي او متافیزکي ګمان ښیي  او باور لري، چې وجدان بېله یو ( پی فنومن) بل شی نه دی .
۳- دروحي فلسفې نظریه :  ددې فلسفې پلویان په مادیونو نیوکې کړي  چې حسي مذهب  د معرفت په هکله یو پوره نظر نه دی هغو د وجدان «اپي فنومن» هم ردوي.
۴- دنمودي فلسفې نظریه :دا نظریه روح مطرح کوي او د هغه د حل پسې ګرځي «هیوم» او« استوارت »دروح جوهر والی ردوي. هغوی وایي هغه نفسانی نمودونه دی خو دا نظریه هم تر  نیوکې لاندې راغلې ده .
۵- دنقادې فلسفې نظریه: کانت باور لري، چې نفس او روح په مادي یا روحي بللوسره کوم ځواب نه پیدا کیږي. هغوی د ژوند پسله مرګ مني.
۶- دتحقیقي فلسفې نظریه- دا نظریه  مذهب روحی او مادی دواړه متساوي متا فیزکي بولي او دواړه ردوي، او ابدی روح نه مني خو د روحی مذهب نظریه د اصطلاح په تغیر مني.

۷-  دشهودي فلسفې نظریه: یا د برګسون شهودی مذهب  دی چې د روح او بدن  په موازتو باندې نیوکې کوي. خو د روح بقا منی.

 روح د ساینیس له نظره

روح ته په ساینس  کې بهرنی شی، مستقل، عقلی، شفاهی، غالب، فعال، خپله ازاده اومستقله، غوښتنه په زوره ، تمیز او له بهر څخه جلا والی ته وايي
همداسې  په پښتو قاموس کې د روح یا اروا ماناوی   ډول ډول دی لکه : سا، زړه،نیت ، شعور ، غوښتنه، ذات …

د روح جمع  روحونه ، روح ګانی او ارواح دی
په لومړي سر کښې ساینسدانانو فکرکاوه چې روح له جسم څخه بیل کوم شی ده چې کله له جسم څخه بیل شي نو بدن مري ،ولې وروسته چې بیا بیالوجی د مشاهداتو ، تجربو ، څېړنو او د تکنیک پر بنسټ د یو مستقل ساینس بڼه غوره کړه بیا څرګنده شوه چې ژوند له بهر څخه نه نازیلیږی بلکه ددې روح سیاق او سباق له وړاندې نه په کومه ژوندینکه ( حجره) کې شتون درلود .

ژوندینکه خپل ارتقایي وړاندې تګ کوی نور نوی ژوندینکي زیږوي او بیا دځانګړو حالاتو له کبله د ژوندینکو دا ټول سیستم له منځه ځي چې لومړی د بوډاتوب اوبیا دمړینې لامل ګرځي
ډی این ای په خپل ذات کښې یوه داسې کارخانه ده چې خپل کاپیانی  جوړوي او په ژوند کې د میکروبونو د یرغل  لپاره خپل فوځونه جوړوي.
هره ډی این ای له یوه څخه  دوه، له دوو نه د څلور په تناسب خپل ژوندینکې زیاتوي . چې ډی این ای د خپلو کاپیانو دزیاتولو لپاره  دوې لارې لري.

یو دا چې کله یوه ډی این ای خپله کاپی تیاره کړی نودا خپله ترې بیله شي
په دې ډول کې  جنسی عملیه نه ده شامله . ددې  ژوندینکی څخه تولید شوی انسان ته مصنوعی انسان (کلوننګ) وايي
له سیکسه پرته دانسان پیداکیدلو کې هغه انسان نه زړېږی او نه ورباندې قدرتي مړینه راځي خو  په ناببره  پېښو کي له منځه ځي

ساینسدانانو د(کلوننګ انسان) په پېښو کې د مړینې دمخنیوی لپاره هم  خپلې نظریې وړاندې کړي دي او په دې برخه کې ځینی فېلمونه هم جوړ شوی دی  مثلا امیب یو کوچنی ابی مخلوق دی ددی حیوان په  ژوندینکه  کښې هډوکی ، وینه ،  اواعصابی رښتې نشته او دا ژوندینکه  یو واحد نظام لري چې کله امیب پرمنځ دوې ټوټې کړل شي نو هره برخه یې ځانته بیله بشپړه امیب تشکیلوی .
په دې عمل کښې پلار څوک دی او زوی څوک دی ؟ دا نه جوتیږی
دتقسیم له دی لاری هره ژوندینکه تل نوی او تازه وي په کې  نه مړینه او نه زوړوالی راځی .
دا بېله خبره ده چې د امیبونو د ناببره  مړینې لپاره دهغو د ښکار لپاره زرګونه ډول نور  د اوبوژوی شته .  لنډه داچې هغه لکه انسان په طبعي مړینه نه مري چې بوډا شي او بیا فنا شي .
د کلوننګ څخه  پيدا شوی ژوند یوه  لویه کمزور داده چې دفاعي نظام یې ډیر کمزوره د ی د خپلو نه مالوماتو له کبله په ډیره اساني سره ښکار کیدای شی
په جنسی ډول  تولید ته   چې زیږیدل وایي د میټاسز برعکس دمیسیاسز دعمل له لاری ژوندینکې سره مروړل کیږي او بیا په سپرم بدلیږی .

په جنسی عملیه کې ژوندینکی سره شلېیږي او په کروموسومو بدلیږي .
د د نوی ژوندینکو له تخلیق لپاره بهرنی انرژی له خوړو، هوا او رڼا لخوا جذبیږی او له بلې خوا جنسی عملیه د انرجی دوتلو کار کوی چې له دی امله ورته د ژوند د تحلیل نظام وایي .
کله چې ډی این ای له جنسی عملیې څخه وروسته ددماغ دجوړونی کار پیل کړی نو زمان او مکان خپل محدودیتونه د فزیکی او ریاضی قوانینو په بڼه ورباندې ټپي.

بل دا چې جنسی عملیه  کې د ډی این ای یو سپرم د مخالف لوری له سپرم سره یوځای کیږي دیوبل له ارثي، تخلیقاتي ، معاشیاتي . او دفاعی مالوماتو څخه په ګډه کار اخلي  او د ناببره پیښو څخه  ددی مالوماتو  په وسیله   د ځان ساتنې لپاره کار اخلي نو ځکه  دجنسي عملیې څخه پيدا شوی ژوی زوړوالی او مړینه په ارث وړي نو ځکه له سیکس څخه پيدا شوی هر ژوندی شی د مړینې کندی ته لویږی

په انسانی جسم کښې د ژوندینکو دماتیدو راماتیدو عمل تل جریان لري کله چې انسان کار کوی دهغه دبدن زیات شمیر ژوندینکې له منځه ځی چی دی ته د میټابولزم د عمل برعکس د کیټابولزم ویل کیږي، له دې امله دانسان پر بدن بیلا بیلي دانی راخیږی او مړی شوی ژوندینکې د زوو او نو په بڼه له بدنه وځی

لنډه داچې ددماغ په  ډی این ای ګانی کې د په خپله پيداینې او خپله جوړونه  نظام د نشتوالی له امله پخپله دا دماغ د مړینې او بوډاوالی په وړاندی ژوندینکو یو بې وسلې نظام دی ، او ترڅو چی پر دماغ مړینه رانشی نور بدن مړینه په اسانه نه قبلوی په دې اړه دوې ډیرې ښې بیلګې وړاندې کیدلای شي چی یوه تجربه پنځلس کاله وړاندی «سمیت سونی بارن » نومی ساینسدان وکړه هغه دا تجربه پر«پیرامیسا» چې یوه ژوندینکه  مخلوق دی وکړه ،  هغه ددی ژوی پر ژوندینکه باندې د الټراوایلټ وړانګې  لاندې ونیوی چې په پایله کې دهغه ټولی ډی این ای ګانی مړی شوې .
بیا یې  ددې ژوندینکې  مړه شوی ډی این ای ګانی  بیارغاونه  پيل کړه  هغه په  تیاره کښې یوانزایم   تولید لږ وروسته  یې بیرته په فعالیت پیل وکړ .

بله مشهوره تجربه په روسیه کښې پر «فینه» نومی بیزوګۍ ترسره شوه ، لومړی د بیزوګۍ بدن په دوا سره بې سده شو بیا یې هغه  په کنګل  ځای کې کېښووله، چې دهغې په جسمانې غړو کې دکیمیاوی او نامیاتی عمل سوستوالی راغی . بیا یې د ستنی په واسطه دهغې له شریانونو څخه ټوله وینه وایستله له دې سره دهغی تنفس او دزړه ضربان و درید .
شل دقیقی وروسته یې بیرته وینه ورپمپ کړه او ورسره یی دهغی په اعصابو او زړه کښې «ایډرنالن »پیچکاری کړه، له دی سره دهغی زړه بیرته حرکت پیل کړ د «آیرن لنګ »ماشین په ذریعه یې هغې ته  مصنوعی تنفس  ورکړ ، څلور ساعته وروسته هغی خپلی سترګی ورغړولی خو څه یی نه پیژندل نیم ساعت وروسته یی خپل سر راپورته کړ خو بیا هم هغه پوره په سد کې نه وه ،شپږ ساعته وروسته چې کله په هغې ستنه جګه کړی شوه نو هغې وځغستله

کله چې  دبیزوګۍ وینه وایستله شوه نو پر هغې باندې طبعې مړینه راغله ، لیکن دماغ یې په کیمیاوی توګه ژوندی و، کله چې ورته بیرته وینه ورکړل شوه نو هغه بیرته ژوند ی شوه .

مک دوګال د  خپلي  تجربې په هکله وایي: داچې د ساینس د قانون په اساس ټول شیان لکه مایع ،جامد او ګاز وزن لري نو که  روح  رښتیا وي باید وزن ولري.  نو ما د روح د اثبات لپاره ډیر ناروغان تر څیړنې لاندې ونیول.
هغه د دناروغانو د مړینې په مهال د هغو  د وزن دکمیدو په هلکه وایي:
موږ یو ناروغ پر یو ډیر احساس بیم ترازو پریست هغه مو درې  ساعت او څلویښت دقیقې دمړینې دمخه ترنظارت لاندې ونیو ی، هغه کرار کرار په هر  ساعت کې یو اونس وزن د لاسه ورکوی چې دا وزن کمیدل ( د بخار ، نم په تنفس  کې او خولو په اساس  کمېدی). هغه   ددروساعتو او څلوېښتو دقیقو وروسته مړ شو نو د هغه د مړینې سره سم  ناببره  د هغه په وزن کې  په یووار په څو ثانیو کې درې پر څلورمه  د یواونس  کم والی  ولیدل شوو دا د وزن کم والی دخولو، تنقس او  د سا د ایستلو څخه نه و،ځکه هغه مخکې اندازه شو چې یو اونس په یو ساعت کې وه نو دا ناببره لږوالی له څه سبب رامنځ ته شو؟ ځینې وایې دا هغه هوا ده چې په سږی کې وه او د مړینې په اثر له سږی وځي.
مک دوګال يې په ځواب کې وايي:
. زه خپله په بستر پریوتم نفس مې بند کړ خو به ترازو کې تغیر رانه غی
نودا د وزن کمیدل د څه شی دی؟
دا چې وايي  د مړینې په وخت کې د انسان  وزن « ۲۱ »ګرامه  کمیږي  یاني دا چې آیا روح« ۲۱» ګرامه وزن لري؟
آیا  دا ټولي د ژوند پیښې  لکه: خوشالی، غم ،ځورونې  دومره لږ ځای نیولی دی ؟
په دی هکله « اشرت» وایي:
دا تجربه ډیره ساده ده  نه باید دا  ډیره جدی ونیسو
د مړو بدونه  کرار کرار خپل  وزن د لاسه ورکوی  هغه  شی چې ژر وزن د لاسه ورکوی  ( لیزوزوم) انزایم  دی  چې د ژوندینکې په دننه  برخه کې په ګاز او مایع بدلیږي
اشرت د خپلې ادعا  د ثابتولو لپاره  وایی همدا علت دی چې په دسته جمعی قبرو کې یو ډول ګاز شته چې د اور اخیستلو امکان يې ډیر دی.
ګاردین  لیکلي که مړي په خپل وزن پاته کیدلی تر اوسه به ټوله مړي پاته وای .
«رابرت اسپتزلر»   د فونيكس انستیتوت  د مغز و اعصاب مدیر په یو راپورټ کې وايي:
په( ۱۹۹۱ کال ) کې د« رینولدز » د مغز په شریان کې پاړسوب ولیدل شو
ما د هغه   مورته وویل:  هغه باید عملیات شي ممکن په عملیاتو کي مړ شي
خو بله چاره نه وه هغه مي عملیات کړ هغه د سد کیدو وروسته دا کیسه راته وکړه چې زه يې ډیر حیران کړم
هغه وايي چې زه  بی سده شوم د داسې ماشین لاندې چې «کلیک» غوندې ږغ يې درلود پرې ایستل شوم ( دا  ماشین د هغه  د زړه ضربان ،سا ، د تودوخې درجه ا و د ژوند نور علائم كنترلول)
ما احساس وکړ له خپله جسم  څخه را وتلی یم. ستا له  سره  خپل  ځان وینم چې تا یو برقی بورس په لاس کې دی زما په ورانه اخته يي او د یوې ښځې ږغ مې اوریده چې تاته يي ویل د هغه نبض ډیر ضعیف دی
کله چې تا  زما د بدن ټوله وینه ویستله ما یو تورتونل ولید چې د بلی خوا نور ترې ښکاریده زه  د هغه د نور خواته ولاړم د تونل په اخیر کې مې خپل  دوستان،  اشنایان او خپله انا ولیده چې ماته يي انتظار کاوه
هغه احساس وکړ زمان ودرید بیا یوې ملکې زما روح بیرته راوګرځوله
ما احساس کوی لکه چې د یخي په  ډنډ کې ایله شي یم
دبرتانوی  ډاکټر«سوزان بلك مو» وایي مړینه په مغزی مړینه پيل کیږي.
نننۍ ډاکټران  باور لري چې مړینه یو ځانګړې ګړۍ یا وخت نه لري  مړینه یوه مرحله یي پدیده ده.
په کلینکي مړینه کې کله  د چا سا ایستل او د زړه دربی بند شي خو د زړه د احیا  وسیله  لاژوندی وی
یا داچې  د مغز لاندې برخه اود مغزډنډه چې غیر ارادی حرکات کنترول وی له کاره لویږی او انسان یوازې په زړه او تنفس ژوندی وی
یا داچې د مغز ډنده  فعاله وي زړه، سږی او د هاضمې سیستم  کار نه کوی بیا هم سړی تر څه وخته پوری ژوندی پاته کیږي.