الملك المظفر سيف الدين قطز محمود بن ممدود
الملك المظفر سيف الدين قطز
واکمني دور	657 هـ – 1259 / 658 هـ -1260
تاج ګټنه	657 هـ /1259، قاهرة، دولة مملوكية
القاب	الملك المظفر سيف الدين
معلومات شخصي
پوره نوم	محمود بن ممدود بن خوارزم شاه
زیږیدنه	۱۳  قرن سمرقند، دولت خوارزمي
وفات	16 ذو القعدة 658 هـ موافق 22 أكتوبر 1260 صالحي، فلسطين، دولت مملوكي
مزار يې	قرافة ،قاهرة، مصر
دین	مسلم سني
کورنۍ	مماليك بحري
سلالة	خوارزمي (نسب) مماليكبحرية (حِلف)
نور معلومات
عسکري خدمتونه
جګړه	عين جالوت

ښايي د ځمکې له پیدایښت نه بیا تر اوسه، داسې ستر ناورین نه وي پېښ شوی لکه په فارس او مسلمان امت د مغولو تېری!

په اسلامي نړۍ د مغولو یرغل داسې وحشیانه یرغل وو چې په پایله کې یې میلیونونه کسان مړه، زرګونه ښارونه او ابادۍ ورانې او قیامت یې په دا دنیا خلکو ته ور وښود.

د مغولو ځینې جنایتونو ته کتنه:

د ابن اثیر له نظره د مرو ښار د وژل شویو شمېر (۷ سوه زره) او د جوزجاني په خبر (۲٫۴) میلیونه . د جوزجاني په وینا د هرات ښار د وژل شویو شمېر په کال ۶۱۹ ه. ق کې (۱٫۴) میلیونه او د سیفي په وینا (۱٫۶) میلیونه . چې په ځینو حالاتو کې آن پر حیواناتو هم رحم نه کیده او له یوې مخې قتل عام روان ؤ. لکه نیشاپور کې چې د چنګېز د زوم د وژل کېدو له امله د مړو شمېر (۱٫۸) میلیونو ته ورسېد. همدا شان د بامیان ښار هم له قتل عام سره مخ شو، آن تر دې چې جنین د مور په بطن کې او ګیدړې او لیوان په غره کې ژوند ته پرېنښودل شول؛ ځکه چې هلته د چنګېز لمسی وژل شوی وو. په دې ویرجن حالت کې یوازې د خوارزم اوسېدونکې وو چې دوی وکړای شول د څلورو میاشتو لپاره د چنګېزي لښکر پر وړاندې ودریږي او له ځینو سیمو هغوی پر شا وتمبوي.
د خوارزمي چارواکو له ډلې یو هم سلطان جلال الدین محمد خوارزمشاه دی چې په ډیره مېړانې او فداکارۍ یې وکولای شول چې په ځینو سیمو کې په مغولي لښکرو حملې وکړي او هغوی ته ماتې ورکړي.
خو د افرادو تر منځ اختلاف او د هغوی بیلوالی، د صلیبي یرغلګرو یرغل او د اسماعیلي ملحدینو خیانت؛ فضاء داسې برابره کړه چې سلطان جلال الدین ونه توانیږي ترڅو خپلو کامیابیو ته دوام ورکړي.
پورته ذکر شوي جنایتونه یوازې په فارس کې واقع شول، دوی چې له اسلام او مسلمانانو سره بې اندازې کرکه او دښمني درلوده؛ په هماغه اندازه یې په اسلامي نړۍ کې ظلمونه هم وکړل او د فارس څو چنده یې وکړل.

د سیف الدین قطز زوکړه او اسارت:

د جنګ په دې بل اور کې د سلطان جلال الدین د خور په کور کې د محمود په نوم ماشوم نړۍ ته سترګې وغړولې. په همدې وخت کې مغولو په خوارزم حمله وکړه چې په ترڅ کې یې اکثریت خوارزمیان ووژل شول او څو د ګوتو په شمیر کسان ژوندي پاتې شول، چې محمود له څو نورو ماشومانو سره د مغولیانو لخوا یرغمل شو. اسارت او کوچنیوالي د محمود قطز په همت کې کمی را نه وست او دا نوم یې چې د داړونکې سپي په معنی دی؛ هم د مغولو لخوا پرې کېښودل شو. مغولي ځواکونو چې د سلطان جلال الدین او دده تر منځ په نسبت او دده د شخصیت په اړه نا خبره وو؛ دی یې هم د نورو برمته شویو کسانو په څېر د خرڅلاو لپاره ښار ته یوړ، او په دمشق کې د ابن الزعیم په نوم کس واخیست. قطز سره له دې چې کوچنی هم وو؛ ویې کولای شول چې عربي ژبه، قرانکریم او لومړني اسلامي علوم زده کړي. تاریخ روایت کوي چې یوه ورځ د قطز ښوونکې قطز وواهه؛ ده يي هم په عکس العمل کې پوره ورځ خواړه نه خوړل، ښوونکی يې ناچاره شو او ده ته یې حاج علي فراش د تسلۍ لپاره ولېږه، فراش وایي چې ما قطز ته وویل چې آیا ته د ښوونکې د وهلو له امله دومره ژاړې؟ قطز وویل: هېڅکله نه، بلکې ددې له امله ژاړم چې هغه زما پلارګنۍ ته سپکې سپورې وویل، حالانکه چې هغوی تر ده نیک او بهتر دي.
فراش وايي ما قطز ته وویل چې ستا پلار څوک دی؟ آیا هغه یو کافر نه ؤ؟ راته کړه یې: په الله تعالی لوړه کوم چې زه مسلمان د مسلمان زوی یم. مودود مې پلار، خوارزمشاه مې ماما او د شاهانو شهزاده یم.
قطز په کوچنیوالي کې تقریبا ټول جنګي فنون زده او په توره وهلو او د آس په سپرلۍ کې خاص مهارت درلود.

قطز او واک ته رسېدل:

د ملک نجم الدین د واک په دوران کې چې دی د سلاح الدین ایوبي د کورنۍ څخه ؤ؛ ډیری برمته شوي ترکان مصر ته راوړل شول چې له همدې ډلې څخه عزالدین ایبک ترکماني قطز وپېرود او مصر ته یې راوړ. د ایوبیانو د سلطنت په پای کې د درباریانو او قومندانانو ترمنځ اختلافاتو دې ته لاره هواره کړه ترڅو غلامان (ممالیک) واک ترلاسه کړي.
د ممالیکو واک ته د رسېدو داستان له دې ځایه پیلیږي چې کله نجم الدین ایوب ومړ؛ د هغه زوی تورانشاه واک ته له رسېدو سره جوخت، له خپلې میرې( د پلار مېرمن) سره يي ناړه چلندپیل او هغه ممالیک چې پلار یې مصر ته راوړي وو؛ په هغوی ظلم او زیاتی پیل او زیات شمېر یې ووژل. دا کار ددې سبب شو چې شجرۀ الدر( د نجم الدین ميرمن) ممالیک د هغه په ضد راپورته او هغوی تورانشاه وواژه. د تورانشاه د وژلو په پایله کې د لومړي او وروستي ځل لپاره تر دا مهال، په مصر کې یوه ښځه چې د نجم الدین میرمن وه؛ واک ته ورسېده. که څه هم د دربار لویان او فوځونه د شجرۀ الدر په حاکمیت په یوه خوله وو؛ خو دې ونه کولای شول تر دریو میاشتو زیات حکومت وکړي. ځکه چې دې ته دا ښه وبرېښېده چې له واکه لاس پر سر او واک عزالدین ایبک ترکماني ته وسپاري او له هغه سره واده وکړي، چې له دې سره د ایوبیانو حکومت پای ته ورسېد او د ممالیکو حکومت پیل شو.
ایبک چې د قطز له کلکې ارادې او ټینګ ایمان څخه خبر ؤ؛ هغه یې د فوځونو قومندان او لومړی معاون وګماره.
عزالدین ایبک تر یوې مودې واک درلود، خو کله چې دده مېرمن(شجرۀ الدر) متوجه شوه چې دی پرې بن( دوهمه ښځه) راولي؛ د ممالیکو د یوې ډلې په واسطه یې دی هم وواژه. د ایبک تر وژلو وروسته د ده پنځلس کلن زوی نورالدین علي واک ورسېد.
د دې پنځلس کلن ځوان واک ته رسیدل، د بغداد وراني او د عباسي خلیفه وژل کېدل د هلاکوخان د فوځونو پر مټ هم مهاله ؤ، آن تردې چې مغولي لښکر د مصر دروازې ټکولې. په دې وخت کې درباریانو او مخورو و انګېرل چې نورالدین علي نشي کولای چې اداره او دولت په سمه توګه پرمخ بوځي؛ هغه یې له واک لرې او پر ځای یې قطز ته واک تسلیم کړ.
قطز هم په بېړه، خو په تدبیر د دولت او هېواد چارې منظمې کړې، په شام او مصر کې خپل سیالان پر ځان راټول او خپل لښکر سره یې یوځای کړل. ورسته یې د خلکو او سرتېرو د مورال لوړولو باندې کار پیل او د لومړي ځل لپاره یې هغوی د مغولو پر ضد ودرېدلو ته چمتو کړل.

قطز ته د مغولو استازې راتلل:

مغول چې د مصر تر دروازو پورې را رسېدلې وو؛ خپل استازي یې له داسې یو لیک سره چې ټول بد،رد او قطز ته ګوتڅنډنې پکې لیکلې وې، قطز ته واستول.
د لیک متن په لاندې الفاظو مشتمل وو:
واک او ځواک مونږ ته وسپارئ! مخکې له دې چې زمونږ له زوره خبر شئ. حتما به زمونږ له لورې د قتل عامونو او ښارونو ورانولو له پېښو خبر یاستئ، نو چېرته او څرنګه به تښتئ؟ په داسې حال کې چې مونږ درپسې یو، زمونږ د تورو له ګذارونو نشئ بچېدلای. زمونږ شمېر لکه د شګو دومره دی، څوک چې له مونږ سره تقابل کوي؛ پېښمانه کیږي. نو دا واورئ چې خپله ځانونه له خپله لاسه د هلاکت کندې ته مه ټېل وهئ.
سره له داسو ګوتڅڼدنو او اخطارنو قطز یوه دمه هم ونه لړزېد او نه یې په همت کې کمی راغی، ځکه هغه داسې مسلمان وو چې د الله تعالی په لار کې یې شهادت د دین او انسانیت دښمنانو ته تر تسلمېدو غوره ګاڼه، هغه دا پتیله چې په هر حال کې یوه نه، یوه نېکي(إحدیالحسنیین) ترلاسه کوي. یا به کامیاب او غالب شي؛ یا به د شهادت لوړې درجې ته ورسیږي.
له بل لورې؛ قطز د خوارزمي پاچاهانو له کورنۍ او سلطان جلال الدین یې ماما وو؛ سلطان جلال الدین هغه څوک وو چې د زمري غوندې زړه یې درلود او د مغولو په مقابل کې یې تر ډیره پوري په میړانه ودریده، آن له هغوی څخه یې ځینې ښارونه بېرته ونیول. قطز له وړاندې پوهېده چې د مغولو نه ماتېدل هسې یوه کیسه او افسانه ده. او د مغولو ماتې یې په کوچنیوالي لیدلې وه. قطز هم د مغولو استازي بندیان او د هغوی لیک یې څيرې کړ، او د خپلو سرتېرو د مورال د لوړاوي په پار یې استازي له تېغه تېر او د ښار په دروازو را ځوړند کړل.

د مغولو پر وړاندې د لښکر او تجهیزاتو تیاري:

قطز ددې پر ځای چې په مصر کې پاتې او د مغولو پر وړاندې دفاعی حالت اختیار کړي؛ ښه یې دا وبلله چې مخکې له مخکې تیاري ونیسي او د مغولو پر وړاندې د شام پر لور تعرض وکړي.
هغه داخلي جبهه له هغو کسانو پاکه کړه چې ده یې په همت او شجاعت کې شک درلود، او د هغوی تشه یې په خپلو اعتمادي کسانو ډکه کړه؛ وروسته یې په قاهره او خپل نورو تر واک لاندې ښارونو کې د جهاد اعلان وکړ او خلک یې جهاد ته رابلل.
د لښکر د تجهیز لپاره یې زیاتې منډې ترړې وکړې او په خلکو یې نوي مالیات وضع کړل، ولې ډیری علماوو چې د وخت زبردست عالم، علامه عز بن عبدالسلام هم پکې موجود وو؛ د قطز له دې کار سره مخالفت وښود او له ده یې غوښتنه وکړه چې جنګي مصارف دې د ممالیکي قومندانانو له شتمني څخه تعین کړي، ترڅو له قومندانانو سره بې له آس او وسلې نور څه پاتې نشي؛ او که بیا هم مصارف کافي نه وو، بیا دې په خلکو مالیات وضع شي.
قطز چې کله متوجه شو چې نوموړی فرمان په ځینو قومندانانو دروند پرېوځي؛ هغوی ته یې داسې خطاب وکړ:
اې د امت سرلارو! یو وخت داسې وو چې تاسو د بیت المال له مال څخه ګټه اخیسته، خو اوس له جهاد څخه پر شا کېږئ؟ زه جهاد ته تیار او روان یم، څوک چې راسره ځي؛ بسم الله کړئ او هغوی چې له جهاد تللو څخه مخ اړوي، الله تعالی پرې خبر دی او د مظلومو مؤمنانو آه یې پر خپله غاړه!
د قطز دې خبرو پر قومندانانو ژور تاثیر وکړ او هغوی هم ټول پر یوه خوله شول او جهاد ته تیار شول.
قطز له لښکر سره له مصره ووتلو چې په لاره کې د شام لښکر ورسره یو ځای او غزې ته ورسېدل.
قطز د لشکر د مخکي برخي لپاره ( بېبرس) وټاکه، چې ډیر باهمته کس او د مورال لوړولو چل او ول یې زده ؤ. مخکې تر دې چې جنګ شروع شي؛ بېبرس د څو تنو سرتېرو په ملتیا د مغولو په لومړۍ کرښه برید وکړ او هغوی ته یې درنه مرګ ژوبله واړوله. د بېبرس دې کامیاب جنګي تکتیک اوضاع داسې برابره کړه چې هغه صلیبي یرغلګر چې په ځینو ځایو کې یې حضور درلود؛ دې ته مجبور کړل چې له مسلمان لښکر سره داسې عهد وکړي چې د مسلمانانو پر وړاندې به د مغولو هېڅ راز مرسته نه کوي. قطز هم هغوی ته ګوتڅڼدنه وکړه چې د مغولو سره د مرستې په صورت کې به مسلمانان اول په هغوی حمله کوي.

د عین جالوت جګړه:

د ۶۵۸هـ.ق کال د روژې میاشتې په ۲۶مه د جمعې ورځې په سهار د قطز او مغول لښکر د عین جالوت په سیمه کې سره مخامخ شول، او سخته نښته رامنځته شوه؛ د جګړې تر پیلېدو لږ شیبه وروسته د مغولو فوځونو لوړ ځایونه په خپله ولکه کې راوستل او له دې سره دوی وتوانېدل له چپ اړخه د مسلمانانو په ښي اړخ حمله وکړي؛ او مسلمانانو ته درنه مرګ ژوبله واړوي؛ دا کار ددې لامل شو چې مسلمان فوځ له ګډودۍ سره مخ او نژدې وه چې د مسلمانانو د بریا وروستۍ هیله له خاورو سره خاورې او په ترڅ کې یې نړۍ له نورو وحشتونو سره مخ شي. چې ناببره سیف الدین قطز له خپل آس څخه ځمکې ته راکوز شو؛ خپله خولۍ یې پر ځمکه کېښوده او دا نعره یې وویله: واه اسلاماه، واه اسلاماه!

دده د نعرې په اورېدلو سره دده فوځ پر ده را چاپېر شو او په ټول توان یې په مغولو حمله وکړه، هغوی یې پر شا وتمبول. قطز تکراراً ځان سره دا دعا لوستله: (یا الله انصر عبدک قطز علی التتار) یعنې اې الله د مغولو پر وړاندې د قطز یاري وکړه.

د مسلمانانو په دې کاري برید کې د مغولو سرلښکر (کتبغا) ووژل شو او مغول د شمال پر لور پر شا شول. مغولو بیا خپلې لښکرې منظمې کړې؛ خو سیف الدین قطز هغوی پسې تعقیب کړل، له ساعتونو جګړې وروسته مسلمانانو خپل بری یقیني کړ او په نتیجه کې مغولو خپل تر ټولو لوی شکست په سترګو ولید؛ او دا ستره ماته دوی ته د نورو ماتو پېلامه شوه.

هر کله چې سیف الدین قطز دوی ته ماتې ورکړه؛ له خپل آس څخه را ښکته او د الله تعالی د مننې په پار یې هغه ته پر ځمکه سجده ولګوله.
د جالوت له کامیابه سوبې وروسته د ممالیکو لښکر چې قومانده یې بېبرس او سیف الدین قطز پر غاړه لرله؛ د مغولو په تعقیب پسې شول، دمشق او حلب یې له هغوی بېرته ونیول، او د هغوی بې موراله لښکر له شام څخه تېښتې ته اړ شو.

که څه هم د جالوت سوبه د مغولي لښکر د ختمولو نه وه، خو د مغولي لښکر لپاره د نورو ماتو زیری ورکونکې وه؛ چې دې کار ته له قطز ورسته بیا بېبرس دوام ورکړ. د جالوت سوبې اهمیت په دې کې دی؛ چې دا سوبه د مغولو د حملو وروستۍ هڅه وه. مانا دا چې وروسته له دې کامیابې سوبې مسلمانانو تعرضي او مغولو دفاعي حالت اختیار کړ.

دې جګړې کې د مسلمانانو بری ظاهراً لکه د مسلمانانو د نورو فتوحاتو په شان مالومیږي؛ اما د سیف الدین قطز رهبري او په دې جګړه کې د هغه بری په اسلامي تاریخ کې خاص ځای او ارزښت لري، ځکه چې سیف الدین قطز په داسې یو وخت کې د مسلمانانو رهبري وکړه چې له دریو نه دوې برخې مسلمانان په اور سوزېدلې او بې اندازې کړېدلې وو. ده مسلمانانو ته نجات ورکړ او د مغولو په لاس د نورو مسلمانانو له وژلو یې مخنیوی وکړ.
سیف الدین قطز د مغولو نه ماتېدونکې ستراتېژي چې له کلونو یې راج چلېده؛ ماته او په مسلمانانو کې یې دا باور رامنځ ته کړ چې د ایمان په زور او د الله تعالی په نصرت پر هر دښمن بری ممکن دی. سیف الدین قطز د مغولو تعرضي ستراتېژي په دفاعي هغې بدله او د هغوی شان او شوکت یې له خاورو سره برابر کړ.

د تأمل او پند خبره دا ده چې څرنګه یو کس چې له درباري کورنۍ څخه ؤ؛ لاندې ولوید، بندي او غلام شو؛ خو اسارت او غلامي یې په همت او اراده کې کمی را نه وست.هغه هیله چې د مغولو ماتې وه؛ ده د هغې ورځې لپاره له ماشومتوبه تیاری ونیو، دیني علوم او جنګي فنون یې زده او بلاخره هماغه ارمان او سپېڅلی هدف ته یې لاس ورسېد.

د سیف الدین قطز شهادت:

که څه هم د عین جالوت اتل؛ خپل ملت او ټول مسلمان امت ته خوشحالي او بری په برخه کړ، خو تقدیر خپل کار ته دوام ورکوي، تقدیر دې ته پرېنښود چې همدا تاریخي خوشحالي او بری له مسلمانانو سره یو ځای ولمانځي.

سیف الدین قطز هم لکه خپل ماما سلطان جلال الدین د خپلو لښکریانو د خیانت ښکار شو؛ کله چې قطز د شام ځمکه د مغولو له شتون څخه پاکه او شام ته امنیت او راحت ورپه برخه کړ، مصر ته پر لاره د یوې ډلې له خوا په ناڅاپي توګه د شهادت لوړ مقام ته ورسېد.

د هغه د سلطنت موده تر یوولسو میاشتو زیاته نه وه؛ خو په همدغه موده کې یې چې کوم خدمتونه وکړل، او مسلمان امت ته یې چې کومې بریاوې لاسته راوړې، دده نوم یې په تاریخ کې په نیکو ثبت کړ. آن چې د مسلمانانو افتخار وګرځېد او دی د خپلو بچو لپاره د اسوې ( نمونې) په توګه ټاکي.

لیکوال : طارق محیايي
ژباړن : عبدالسمیع درانی/تاند