عفو در قرآن و حدیث
عفو در آیات قرآنی:
واژه های عفو و صفح در آیات زیادی وارد شده است که به ذکر چند آیت بسنده می کنیم:
(1) الله متعال فرموده است:« وَلَا يَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَالسَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» {النور: 22}یعنی: (و سرمايهداران و فراخدولتان شما نبايد از دادن [مال] به خويشاوندان و تهيدستان و مهاجران راه خدا دريغ ورزند و بايد عفو كنند و گذشت نمايند مگر دوست نداريد كه خدا بر شما ببخشايد و خدا آمرزنده مهربان است.
(2) او تعالی فرموده است:« وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ [آل عمران: 133]. یعنی: (و براى نيل به آمرزشى از پروردگار خود و بهشتى كه پهنايش [به قدر] آسمانها و زمين است [و] براى پرهيزگاران آماده شده است بشتابيد، همانان كه در فراخى و تنگى انفاق مىكنند و خشم خود را فرو مىبرند و از مردم در مىگذرند و خداوند نكوكاران را دوست دارد.
(3) هم چنان فرموده است:« وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ [الشورى:40] یعنی: (و جزاى بدى مانند آن بدى است پس هر كه درگذرد و نيكوكارى كند پاداش او بر [عهده] خداست به راستى او ستمگران را دوست نمىدارد).
(4) و فرموده است:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ [التغابن: 14]یعنی: (اى كسانى كه ايمان آوردهايد در حقيقت برخى از همسران شما و فرزندان شما دشمن شمايند از آنان بر حذر باشيد و اگر ببخشاييد و درگذريد و بيامرزيد به راستى خدا آمرزنده مهربان است).
(5) و فرموده است:« وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ [الشورى: 37] یعنی: (و چون به خشم درمىآيند درمىگذرند).
(6) خداوند ـ جل جلاله ـ مي فرمايد:« خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ » [الأعراف: ١٩9]ترجمه:« گذشت داشته باش وآسانگيري كن و به كار نيك دستور بده و از نادانان چشم‌پوشي نما».
عفو در سنت نبوی:
(1) به نقل از ابوهریره رضی الله عنه که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هیچ صدقه ای مالی را کم نساخته است، وخداوند به سبب عفو به بنده، جز عزت وسرفرازی نیفزوده است، و کسی به خاطر خدا فروتنی نکرده مگر آنکه الله مقامش را بالا برده است» .
قاضی عیاض در مورد قسمت آخر حدیث گفته است: در مورد این قسمت حدیث دو تحلیل وجود دارد: یکی آنکه شخصی که به عفو و بخشش و گذشت معروف گردد به سیادت و رهبری می رسد و مردم از قلب او را دوست داشته سرور خود قرار می دهند و با این کار به عزت وی افزوده می گردد، دوم آنکه پاداش بزرگی را در آخرت بدست میاورد و عزتش در آخرت چند برابر می شود.
(2) عبدالرحمن بن عوف رضی الله عنه از زبان پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت می کند که آن حضرت فرمودند: « سوگند به آنکه جانم در دست اوست، سه امر بر سه امر دیگر منوط و مربوط می باشد: به سبب صدقه مال کم نمی شود، پس صدقه کنید، بنده ظلمی را مورد بخشایش قرار نمی دهد مگر آنکه بدان سبب خداوند در روز قیامت به عزتش می افزاید، بنده دروازه سوالگری را باز نمی کند مگر آنکه خداوند دروازه تنگدستی را می گشاید» .
(3) واز عبدالله بن عمرو بن عاصب رضی الله عنهما روایت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: « رحم کنید تا بر شما رحم شود، بخشش کنید تا مورد بخشایش قرار گیرید»
(4) از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت است که گفت: مردی به نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم آمده گفت: ای رسول خدا! تا کدام حد خدمتگذاران خود را مورد عفو قرار دهیم؟ آنحضرت سکوت کرد! آن مرد سوالش دو باره مطرح ساخت، باز هم سکوت اختیار کرد! باز سوم پرسید، آنگاه فرمود: او را در یک روز هفتاد بار هم که شود بخشش کن.»
(5) حضرت عائشه ـ رضي الله عنها ـ نقل کرده است که رسول الله ـ صلي الله عليه وسلم ـ هیچگاه کسی را به دست خويش نزده اند؛ نه زني را و نه خادمي را، مگر آن که جهاد في سبيل الله کرده باشد، و هرگاه بر ایشان تجاوزی صورت گرفته، هيچگاه براي خويش انتقام نگرفته است، مگر آن که به حريم شريعت الهي تجاوز شده باشد و آن حضرت ـ صلي الله عليه وسلم ـ فقط براي حق تعالي انتقام گرفته است وبس.
(6) حضرت عبدلله بن مسعود ـ رضی الله عنه ـ مي فرمايد: دیدم که پيامبر ـ صلي الله عليه وسلم ـ در مورد حالت پیامبری از پیامبران الهی سخن می گوید و حکایت می کند که قومش او را لت وکوب نموده و خون آلودش می کردند و او خون خود را پاک نموده می گفت:« اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِقَوْمِي فَإِنَّهُمْ لا يَعْلَمُونَ» ترجمه:« پروردگارا قوم مرا ببخش، چون ايشان نمي دانند».
(7) همچنان صحنه های زیادی در زندگی پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ وجود دارد که دال بر وجود این خُلق رفیع در وجود آن حضرت می باشد. از جمله آن که آن حضرت روزی که به طایف رفته بودند تا آنها را به دین اسلام دعوت نمایند؛ ولی از طرف آن قوم سخت آزار دیدند، در نتیجه فرشته ای جهت کمک آن حضرت فرستاده شد و فرشته برایش پیشنهاد نمود که اگر خواسته باشد آزار دهندگانش را در میان دو کوه از بین می برد؛ ولی پیامبر بزرگ از اشتباه آنها گذشت و فرمود: من امید وارم که از نسل آنها کسی پیدا شودکه خداوند را به یگانگی بشناسد و پرستش نماید. وهمین طور بعد از فتح مکه، مردم آن شهر را با همه جنایاتی که در حقش انجام داده بودند مورد عفو قرار داد و از مجازات شان در گذشت.
